معماري هند :
شبهجزیره وسیع هندوستان به بزرگی قاره اروپا به استثناء کشور روسیه است و سکنه آن یکپنجم
جمعیت کره زمین را تشکیل میدهد .در این سرزمین پهناور، همهگونه اقلیم از قلههاي یخبندان و
جنگلهاي انبوه قاره تا کویرهاي خشک و بایر با تغییراتی تدریجی یافت میشود .در سراسر زمانها
تاریخ هیچ سرزمینی به وسعت هندوستان با آنهمه زبانها و نژادها و تمدنهاي مختلفش در روي کره
زمین وجود نداشته باشد
پیرامون تمدن هندوستان، نمیتوان به یقین مطلبی را بیان داشت .هرگونه بحث درباره تاریخ هند مبهم و
ناقص مانده است، و این نیز بهواسطه آن میباشد که خود هندیان همواره نسبت به سیر تاریخ بیاعتنا
بودهاند .بیاعتنائی هندیان به تاریخنگاري نتیجه نوعی جهانبینی بوده است که هندیان به آن اعتقاد
داشتهاند، بهعبارتی دیگر در متن وقایع تاریخی که هندیان به ثبت آن اقدام مینمودند، تنها پند و اندرز
و مقام و شهرت را میتوان دریافت و به همین جهت است که اکثر مورخان معتقدند که هند داراي
تاریخ نیست .از سوي دیگر با احتیاط میتوان از روي ادبیات و افسانههاي قدیمی هند، بعضی نکات
برجسته، گذشتههاي تاریخی این قوم را روشن ساخت و بیشتر در اثر ارتباطی که بین هندیان و اقوام
دیگر باستانی وجود داشت، میتوان از روي آثار و نوشتههاي آنها به گذشتههاي تاریخی هند پی برد .
نام دارد گرفته Endus بهعقیده لغتشناسان نام هند از اسم رودخانه سند که در میان هنديها ایندوس
شده است
تا نیمه اول قرن بیستم تصور عموم بر این بود که تمدن هندوستان با آریائیها آغاز میگردد، و قبل از
ورود این قوم به هندوستان، تمدنی در این منطقه وجود نداشته است .اما با کاوشهاي فراوانی که در
–
٢
بهوسیله سرجان مارشال و دستیارانش صورت گرفت آثاري migxnhi-Daro منطقه موهنجودار و
پدیدار گشت که حکایت از قدیمیترین آثار تمدن جهان مینماید .این اکتشافات ثابت میکند که در
سند و پنجاب طی هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد، یک زندگی شهري بسیار مترقی وجود داشته
است .وجود چاهها و گرمابهها و مجاري فاضلاب مجهز در اغلب خانهها، دلالت دارد بر اینکه وضع
اجتماعی مردم آن دست کم با وضع مردم سومر برابر بوده و بر وضعیکه در مصر و بابل حکمفرما بوده
برتري داشته است، و اینها در نهایت به ما میگوید که قبل از مهاجرت آریائیها تمدنهاي کهن و
ریشهدار در هندوستان وجود داشته است و در واقع تمدن هندوستان ریشه در ادوار کهنتري داشته
بودهاند که داراي harpa است .تمدنهاي کهنتر از تمدنهاي آریائی، مهمترینشان موهنجوداروهارپا
قدمت بسیار زیادي هستند و از لحاظ تکنیک و مدنیت در سطح بالائی قرار داشتند .
که معروف به مارپرستان بودند نام برد .این اقوام nagas در مورد ساکنان اولیه هند، میتوان از ناگاها
پیش از حمله و هجوم آریاها، نواحی شمال هندوستان را در تصرف داشتند و اخلاف ایشان هنوز در
کورههاي دورافتاده آنجا روزگار میگذرانند .قدري دورتر در اقصی نقاط جنوب هند، مردمی میزیستند
میخوانند .برخی از مورخان حدس میزنند که Dravidian سیاهپوست با بینی پهن که آنها را دراویدي
دراویديها از اقوام سومريها بوده و در هزاره چهارم پیش از میلاد، از راه شمالغربی بر سرزمین هند
استیلا یافتهاند .
در حدود دو هزار سال پیش از میلاد، آریائیها که از خویشاوندان نزدیک ایرانیها بودند، و به زبان هند
و اروپائی سخن میگفتند، شروع به مهاجرت از ایران کرده، و پس از عبور از گردنه کوهستانها به
جلگه سند رسیدند .آریائیها ابتدا پنجاب را به تصرف درآوردند و به سبب برتري نیروي جسمانی و
–  —
٣
استفاده از سلاح آهنی و اسب بر دراویديها مسلط شدند .این آریائیها در حقیقت مهاجرانی بودند که
براي تهیه چراگاه و سرزمینهاي جدید براي کشت به این نواحی آمده بودند و چون مردانی شجاع و
جنجگو و داراي تیر و کمان بودند و ارابههاي جنگی در اختیار داشتند و داراي فرماندهانی نیز بودند به
آسانی توانستند بر هند تسلط بیابند
اما همینکه بر هند مسلط شدند حالت جنگجویانه خود را از دست دادند و به کشت پرداختند که در
رأس آن یک شاه قرار گرفته بود و اختیاراتش از طرف شوراي جنگجویان کنترل میشد و هر قبیله در
رأس خود یک فرمانده داشت که اختیاراتش توسط شوراي قبیله محدود میگردید .در این عصر، به
اعتقاد مردم سایر سرزمینها، هندوستان سرزمینی صاحب ثروت و کشور عجایب بهنظر میرسید .
ارزیابی اغراقآمیزي از ثروتهاي هند، توأم با عوامل دیگر، مقدونیان و یونانیان را برانگیخت تا در سال
327 قبل از میلاد، و پس از نابودي امپراطوري پارسها، به سرزمین هندوستان یورش برند.
اسکندر مقدونی موفق گردید با عدهاي از شاهان هند، که با یکدیگر رقابت داشتند، متحد شود و قسمتی
از سرزمین هند را تصرف کند .اسکندر بر آن بود که به پیشرفت خود بهسوي شرق هند ادامه دهد و
دره گنگ را تسخیر کند .اما ارتش مقدونیکه بر اثر دشواريهاي کوهستان هند از پا درآمده بود، در
برابر مقاومت سرسخت هندیان از اطاعت فرمانده خود سر باز زد .اسکند ناچار شد با جنگ و گریز
هند را ترك گوید .دیري نپائید که میان سرداران مقدونی و پادشاهانی که تسلیم فاتحان شده بودند
اختلاف افتاد و بومیان علیه یوغ خارجی سر به شورش برداشتند .در سال 1317 قبل از میلاد حتی یک
پادگان مقدونی نیز در هند وجود نداشت .
–  —
۴
رهبري Chandragoupta قیام برعلیه مقدونیان را در شمالغربی هند، شخصی به نام چاندراگوپتا
مینمود .وي پس از پیروزي برعلیه مخالفین، سلسله موریان را بنیان گذاشت .
بهتدریج او به مطیع ساختن تمام نواحی شمال موفق شد و بدینسان وسیعترین دولت هند باستان را
بنیان نهاد .در حقیقت چاندراگوپتا موفق میشود که وحدت را در بخش عمدهاي از سرزمین هند
بود Ashoka پایهگذاري کرده، نظام اداري بسیار قوي ایجاد بکند .نوه چاندراگوپتا که نامش، اشوکا
براي ایجاد وحدت و تمرکز در سرزمین هند مذهب بودا را قبول میکند و این مذهب را مذهب رسمی
قرار میدهد و بهوسیله این ایدئولوژي واحد، تمرکز و وحدت را در سراسر کشور ایجاد میکند .
آشوکا علیرغم تلاشهاي خود نتوانست دولتی استوار و واحد بهوجود آورد .بلافاصله پس از مرگ او
امپراطوري موریاها به انحطاط گرائید .در حدود سال 187 قبل از میلاد، واپسین بازمانده این خاندان
بهوسیله یکی از سران سپاهی خلع و کشته شد .این فرمانده سپاهی خود سلسله جدیدي به نام شونگا
را بنیان نهاد .در همین دوره است که از قسمت شمالغربی هند، اقوامی شروع به حمله در Counga
داخل سرزمین هند کردند که معروفترین آنها کوشانها بودند .کوشانها بهتدریج به قسمتهاي
شمالغربی هند وارد شدند .این عده در ناحیه ماورالنهر، افغانستان، پاکستان و غرب هند دولتی را با
همین نام تشکیل دادند .کوشانها نیز مذهب بودائی را قبول کردند و کانیشکا معروفترین امپراتور این
دولت که از حامیان متعصب آئین بودا بود اقدام به ساختن معابد و صومعههاي زیادي نمود ...
امپراطوري کوشانها که از نژادهاي بسیار گوناگون ترکیب یافته بود نمیتوانست براي مدت طولانی باقی
بماند .این امپراطوري اندکی پس از مرگ کانیشکا رو به ضعف نهاد، و در حدود سال 230 انحطاط آن
کاملا آًشکار گردید و در این بین امپراطوري گوپتا پا به عرصه وجود نهاد، امپراطوري گوپتا در زمان
–
۵
سلطنت چاندراي گوپتاي دوم به اوج عظمت خود رسید .او قسمت عظیمی از پنجاب و سرزمینهاي
هند مرکزي را به تصرف درآورد، دولت وي از خلیج بنگال تا دریاي عمان گسترده شده بود .همزمان با
Hephtalltes این دوره) که برابر با دوره ساسانیان میباشد (هند شمالی دستخوش هجوم هفتالش
گردید .این قبایل که از آسیاي مرکزي آمده بودند، از جمله به امپراطوري گپوتا یورش بردند و Huns
به واسطه همین جنگها بود که این سلسله رو به ضعف گذاشت .
بعد از این، در حدود قرن هشتم میلادي، اسلام با گذشتن از سرزمین پاکستان و افغانستان وارد سرزمین
پنجاب میشد .لشکریان اسلام تا مرز هند پیش رفتند و لیکن آئین اسلام توسط بازرگانان و مبلغین به
سرزمین هند راهیافت .بعدها، سلطان محمود غزنوي نیز به هند لشکر کشید و آن سرزمین را فتح کرد .
سرزمین هندوستان مدتها بعد از حمله سلطان محمود، مورد تهاجم مغولان قرار میگیرد .در دوره
مغولان، تیمور به هندوستان حمله نمود و سرزمین هند مورد کشتار و ویرانی زیادي قرار میگیرد ...
اینها که از نظر گذراندیم شرحی خلاصهوار از اوضاع سیاسی تمدن هند قدیم تا هجوم مغولان بود .به
اعتقاد مورخان، تمدن هند از نظر سیاسی چندان اهمیتی ندارد .در هندوستان همان گونه که از نظر
گذراندیم، هیچ هنگام وحدتی بهوجود نیامد که قابل مقایسه با حکومتهاي باستانی و یا کشورهاي
امروزي باشد .
در حقیقت، اهمیتی که تمدن هند در تاریخ بشري دارد، به خاطر پیشرفتهاي علمی در زمینههاي
پزشکی، صنعت، علوم، فنون و هنر بوده است .این تمدن از نظر فرهنگی با معنویت بالا و فلسفه بسیار
گستردهاي که داشته است تأثیري بسیار زیاد در تمدنهاي اطراف گذاشته است...
–  —
۶
بهطور کلی در مورد سیر اعتقادات مذهبی هندیان در ابتداي تاریخ این سرزمین باید اذعان داشت که
قدیمیترین مذهبی که در هند شناخته شده است، مذهبی بوده است که آریائیها در هنگام ورودشان به
هند داشتهاند این مذهب به روایت مورخان، مجموعهاي از عقاید حیوانپرستی و قومی و پرستش عده
زیادي ارواح که در بین سنگها و درختان و حیوانات و کوهها و ستارگان مخفی بودند، میباشد، در
این مذهب، مارها موجودات مقدس و مظهر خلق و خوي نیک جنس ذکور بودند .
خداي گاونر، یاکشا Nandi خداي میمون، ناندي Hanuman خداي اژدها، هانومن Nagah ناگا
خداي درخت بودهاند . Yakshas
اما پیرامون مذهب مهاجرت آریائی، باید بگوئیم که مذهب آریائیها، مذهبی ودائی بوده است .در این
خداي Dyaus مذهب خدایان متعدد و عناصر طبیعی مورد پرستش بودند .خدایان عمده آنها :دیوس
خدایان Agni و آگنی Varuna خداي طبیعت و رعد و طوفان وارونا Indra ( آسمان روشن(، ایندرا
آتش بودند .بیشتر این خدایان خیرخواه بشر و حامی آریاها محسوب میشدند و بهتدریج خاصیت
طبیعی خود را از دست داده صورت انسانی بهخود گرفتند ولی هرگز آریائیها آنها را به شکل مادي
تصور نمیکردند .آنان بهتدریج وظایف و اختیارات تازهاي براي خدایان قائل گشتند چنانکه ایندرا
–  —
٧
خداي جنگ، آگنی مخترع هنرها و آتشها، و ...شناخته شدند .گذشته از این به شیاطین ناپاك و
که به Rakshasas ابرها که قربانیها را بههم میزدند و راکشازاها Asouras شریري مانند آسوراها
شکل حیوانات درمیآمدند، نیز عقیده داشتند ...شریعت و مراسم دینی آریائیهاي مهاجم، در عین حال
جنبه فردي و عمومی نیز داشت .مراسم فردي که قدمت آن بیشتر بود، بهوسیله پدر خانواده برگزار
میشد و مشتمل بر نمازها و سرودهائی بود که هر صبح و شب همراه با افروختن آتش از راه اصطکاك
دو قطعه چوب به یکدیگر انجام میگرفت .مراسم عمومی بهوسیله افراد مأمور قربانی و خوانندگانی
که کارشان خواندن سرودها بود و تشریفات گوناگونی انجام میدادند بهعمل میآمد .در (Rishis)
حقیقت مجموعه وداها بعد از همین سرودها شکل گرفت و این نکته را نباید فراموش ساخت که آئین
ودا، دین و شریعت خاصی چون مسیحیت و اسلام نیست و این دین پیامبر ندارد و در واقع مجموعهاي
است از عادات و افکار و اساطیر و افسانهها که در طول زمان در کتابهاي مقدس ودائی جمع شده
است .در مورد متون مقدس ودا باید گفت که این متون مشتمل بر چهار متن است .قدیمیترین آن
دانش سرودهاي ستایش است که بین یکهزار و پانصد تا یکهزار سال قبل از Rig-veda ریگ ودا
میلاد تألیف شد و شامل 1028 سرود است .سه وداي دیگر به مرور زمان، براي مقاصد خاص دینی
دانش آهنگها که کاهنان در مواقع مخصوص Sama-veda ضرورت یافت و آن عبارت بود از ساماودا
یا دانش قواعد قربانی مشتمل بر اجراء احکام و قوانین و Yajur-veda آنرا میسرودند .و یاجورودا
یا دانش قواعد سحر و جادو Atharva-veda آداب و رسوم قربانیها، و آخرین متن، متن آتارواودا
محتوي طلسمات سحري واوراد و ادعیه جهت توفیق یافتن در امور زندگی و افسونهائی براي حفظ از
شر و بلیات میباشد .
–
٨
در حقیقت، اهمیت وداها براي ما در این است که از خلال این متون قدیمی به پیدایش تحول و مرگ
خدایان و معتقدات و حیوانپرستی اولی، وحدانیت فلسفی، خرافات و ...پی خواهیم برد .در حدود
سال 1100 قبل از میلاد، همزمان با ورود قبایل آریائی از ایران به هند و مستقر شدن آنان در حوزه رود
گنگ، در مذهب و اعتقادات آریائیها نیز تغییراتی بهوجود آمد، و بالاخره در قرن نهم یا هشتم قبل از
میلاد، آئین برهمنی جاي دین ودائی را گرفت .در واقع برهمنان براي تثبیت مقام خود از آئین ودا، دینی
مینامند، با تغییراتی که در اعتقادات مذهبی توسط Brahmanisme بیرون آوردند که آنرا دین برهمن
برهمنان صورت گرفت .عقاید اولیه آریائیها که پرستش خدایان متعدد بود باقیماند .ولی پرستش
مظاهر طبیعت از بین رفت و عقیده به تجسم خدا جانشین آن شد .انجام مراسم فردي از اهمیت افتاد و
مراسم عمومی که بهوسیله برهمنان اجراء میشد اهمیت بیشتري کسب کرد .در حقیقت تدوین و تنظیم
وداها در همین زمان صورت گرفت ...اعتقادات دین برهمن یا آئین هند هندوئیسم بر این اساس بوده
است که یک روح مطلق و مجرد در جهان وجود دارد که از ازل بوده و تا ابد نیز خواهد بود .و او
مبدأ اصلی هستی است .این روح ازلی بهوسیله سه خدا در عالم امکان ظاهر شده و اعمال خود را
یعنی ثالوث Trimurti جلوهگر ساخته است .این سه خدا را الهه ثلاثه و به سانسکریت تري مورتی
حافظ موجودات Vishnu ( خالق موجودات (ویشنو Brahma گویند و عبارتند از :برهما
موجود و در عین حال هلاكکننده موجودات درباره خداي اولی که برهما باشد، Shiva ( (شیوا
عبادات و تشریفات چندان در نزد هندوان معمول نیست و به نام او جزء یک یاد و معبد در همه کشور
هند دیده نمیشود .لیکن دو خداي دیگر، ویشنو و شیوا در طول مدت سه هزار سال اخیر، پیوسته
مورد ستایش و پرستش عامه هندوان در شمال و جنوب آن کشور پهناور قرار گرفتهاند .در حال حاضر
–
٩
هندوان به دو فرقه اساسی تقسیم شدهاند :نخست آنان که علاقه بیشتر به شیوا دارند، و آنها را فرقه
Vishnuism گویند .دوم آنانکه وابسته به ویشنو هستند .و آنها را فرقه ویشنوئی Shivaism شیوائی
و پورانا Mahabharata مینامند .از بین کتابهاي مقدس هندوان، میتوان کتابهاي مهابهاراتا
را نام برد، که در دورههاي مختلف تاریخ هند به رشته تحریر Upanishads و اوپانیشادها Purana
درآمدهاند .
با شروع قرن ششم قبل از میلاد، مذهب هندو در مقابل دو آئین مخالف قرار گرفت .اولین مذهب،
و دیگري آئین بودا بود .قلمرو دین جین منحصر به هندوستان بود، و Djaina یا جاینا Jain مذهبجین
هنوز هم این آئین در آنجا رواج دارد .اما دین بودا از هند به سایر نقاط انتشار یافت و در اطراف
آسیاي جنوبشرقی نفوذ فراوان پیدا کرد .
در مورد چگونگی تکوین و نوع اعتقادات مذهب جین، باید بگوئیم، این مذهب که در اواسط قرن
مرد پیروز بوده است .جینا از خانواده Jina ششم قبل از میلاد پدید آمد، عقاید شخصی به نام جینا
ثروتمند و از نجیبزادگان قبیله لیچاوي حومه وشالی در استان بهار بود .والدین او با آنکه از ثروت
فراوانی بهرهمند بودند .پیرو فرقهاي بودند که زندگی را بدبختی و انتحار را مزیتی با برکت میدانستند .
هنگامیکه فرزند آنان به سن سیویک سالگی رسید، والدین با گرسنگی عمدي به زندگی خود خاتمه
دادند .این پیشامد در اعماق روح فرزند تأثیر گذارد و پشت پا به دنیا زد .لباس از تن بیرون آورد و به
دور انداخت و مانند یک مرتاض در بنگال باختري آوارگی را آغاز نمود، و براي تزکیه نفس و
خویشتنشناسی به تحقیق و جستجو پرداخت .پس از سیزده سال سرگردانی طرفدارانی پیدا کرد و
فرقهاي بهوجود آورد و روش مذهبی بهخصوصی ایجاد نمود .جینا هنگامیکه به سن 72 سالگی رسید،
–—
١٠
درگذشت و چهاردههزار نفر مؤمن معتقد بهخود برجاي گذاشت .پیروان جین، عقیده دارند، راه
یعنی خودداري از آزار موجودات جاندار است .هر Ahisma رستگاري در ریاضتکشی و آهیسما
جین پارسا میبایست پنج عهد کند که عبارتند از:هیچ موجودي را نکشد، دروغ نگوید، چیزيرا که به
او داده شده نگیرد، عفیف باشد، و به لذتهاي جسمانی پشت پا بزند ...در حدود سال 79 میلادي
درباره مسئله برهنگی، جرائت عظیمی بین آنان افتاد .از این موقع به بعد، جاینها دو دسته شدند .سفید
اکنون ، Digambaras و دیگري دسته برهنگان یا دیگامباراس Shwetambara جامگان یا شوتامبارا
هر دو فرقه، در هندوستان، لباس معمول محل و زمان خود را میپوشند و فقط پاکان آنها در خیابان
برهنه راه میروند .در حال حاضر در هندوستان یکمیلیون و سیصد هزار نفر پیرو مذهب جین هستند .
و اما در خصوص بررسی اعتقادات مذهبی بودا، در ابتدا باید بدانیم که مذهب بودا در اواسط قرن ششم
قبل از میلاد، در سرزمین هندوستان شرقی در ناحیه نپال بهوجود آمد .علت ظهور این مذهب مقتضیات
اجتماعی محیط هندوستان بوده است، چرا که در آن عصر شدت عمل سیستم طبقاتی و اصنافی و
خودخواهی طبقه برهمنان و تعدد خدایان در هند، بینهایت زیاد بود و طبیعت زمان و اقتضاي عصر،
ظهور یک مصلح مذهبی را ایجاب میکرد .بودا در بین سالهاي پانصد تا ششصد پیش از میلاد یعنی
در زمانیکه کوروش به بابل حمله کرد، در هندوستان، در شمال بنگال، در دامه هیمالیا پا به عرصه
وجود گذاشت .در حقیقت از سرگذشت و تولد بودا هیچ اطلاع صحیحی در دست نیست و افسانههائی
زندگی او را فرا گرفته است و اهمیت بودا بیشتر در مقامی است که بهعنوان یک رهبر در ادبیات هند و
قسمت اعظم آسیا شناخته شد .
–
١١
براساس این افسانهها، بودا شخص ثروتمند، باهوش، و داراي زندگی اشرافی بوده است .اما او احساس
کرد که زندگی حقیقی بشري با زندگی وي هماهنگی ندارد و همین امر او را برانگیخت که تصمیم به
ترك زندگی اشرافی گرفته، شبانه موطن اصلی خود را ترك و زندگی سختی را در پیش گرفت .پس از
ششسال ریاضت، راه رستگاري و نجات پیدا کرده به بودا(کسیکه حق را شناخت)معروف میشود .او
در سن هشتاد سالگی زندگی را بدرود حیات گفت .در مورد اصول اعتقادي دین بودا باید گفت :که
اصول دین بودائی نیز مانند دین مسیحی بسیار ساده و راحت است .خیلی از گفتههاي بودا در کمال
سهولت بر سر زبانها افتاده و در اذهان باقی مانده است .فضیلت آئین بودا در اعتدال و میانهروي
است .بودا تنپروري و عیش و نوش و نیز ریاضتهاي سخت بدنی را مذموم میشمارد .تعلیمات بودا
داراي چهار حقیقت مقدس و هشت قاعده اخلاقی است که هر کس آنرا پیروي کند، عاقبت به
تعبیر شده است میرسد، این چهار Nirvana سرمنزل کمال یعنی مرحله فنا، که از آن به نیروانا
حقیقت مقدس بودا، عبارتند از :حقیقت رنج، علت رنج، ترك رنج، طریق ترك رنج .
بودا به انتقال روح یا تناسخ معتقد است و میگوید این انتقال و تربیت روح به قربانی کردن و هدیه
دادن به برهمنان احتیاجی ندارد .
به اعتقاد بودا، روح، از منزلی به منزلی و از جسدي به جسد دیگ) کارما آنقدر انتقال مییابد تا عاقبت
به مرحله کمال یا نیروانا برسد .
به گفته پیروان این دین، بودا در مدت چهل سال پس از آنکه به نور حقیقت منور شد، پیروانش را
ارشاد نمود و مبانی تعالیم خود را روشن و استوار ساخت .سدهاي جداکننده طبقات جامعه هند را
–
١٢
برانداخت و ارزش آداب و تشریفات پیچیده دینی و خاصیت قربانیها را انکار کرد و بدین ترتیب
ضربه مهلکی بر پیکره امتیازات و اعتبارات طبقه برهمن وارد آورد .
عقاید بودا در قرن سوم پیش از میلاد اهمیت فراوانی یافت و در تمام هند انتشار یافت و عده زیادي از
آن پیروي نمودند .اما با به قدرت رسیدن برهمنها، که موافق با امتیازات طبقاتی بودند، مذهب بودا از
هند طرد شد و از همان زمان بهبعد، این مذهب دیگر اهمیت خود را در جامعهٔ آریائی از دست داد و
برعکس نفوذ خود را در نژاد مغولی گسترد و پیروانی فراوان یافت .
بودا به موجب روایتی در سال 483 پیش از میلاد درگذشت و در بستر مرگ خطاب به پیروانش چنین
گفت :روي سخنم به شماست :تمام اشیاء چون از عناصر مختلف تشکیل یافته محکوم به انهدام
میباشند .با تمام نیرو کار کنید .
در انتهاي سخن لازم است متذکر شویم، که بهغیر از مذهبی که به شرح آن پرداختیم از روزگار کهن،
در هند، شکاکان، زندیقها، سوفسطائیان و ملحدینی وجود داشتند که حکما و پیشوایان دین را مورد
انتقاد قرار میدادند .
فرهنگو معماري هند
هند اولیه :
تمدن هندي در منطقهاي شکل می گیرد که امروزه کشورهندوستان ، بخشهایی از چین ، بنگلادش ، مالزي
، افغانستان و پاکستان و قسمتهایی از ایران را شامل میشود .
رودهاي بوجود آورنده این تمدن رود سند و گنگ میباشند و شهرهاي مهم آن موهنجودارو ( در 400
کیلومتري کراچی ) ، هارپا ، لوتال و شهر سوخته می باشند .
–  —
١٣
این تمدن تقریبا دًر هزاره سوم پیش از میلاد دوران اوج خود را می گذرانده . معماري غالب این تمدن بر
اساس مفاهیم اجتماعی آن شکل گرفته ، یعنی خانه ها همگی یک شکل و شکیل ساخته شده اند و تفاوتی
میان معماري آنها به چشم نمی خورد . براي احداث بناها از آجرهاي یکسان و یکنواخت استفاده کرده اند
. این آجرها ، اولین آجرهاي استاندارد در تاریخ بشر بوده اند . هر خانه داراي شبکه آب و فاضلاب لوله
کشی است و داراي حمام هایی است که دیوارهاي آن بوسیله قیر در برابر رطوبت ایزوله شده است . از
لحاظ بناهاي مهم ، شهرهاي این تمدن فاقد زیارتگاه ویا عبادتگاه مهم است ودر عوض تالار اجتماعات
شهر که محل تجمع و تصمیم گیري مردم بوده جایگزین معبد گردیده است . هر شهر نیز داراي انبار قله
بوده که مایحتاج مردم را تأمین می کرده .
شهرهاي این تمدن براي اولین بار ، حتی پیش از تمدن یونانی بر اساس مدل شبکه اي ( شطرنجی )
ساخته شده اند .
این تمدن به یکباره از میان میرود .
معماري هند
در هند دو آئین تاریخی وجود دارد ، بودا و هندو
بودا : توسط یک شاهزاده نپالی با افکار فلسفی خاصدر 560 ق.م. پایه گذاري میشود . بودا معتقد است
که براي پیشرفت بایستی پیش از آنکه مشکلات را در محیط بیرونی حل کنیم ، می بایست به حل
مشکلات درون خود بپردازیم .
به همین خاطر به فضاهاي خلوتی براي عبادت احتیاج داریم . این فضاهاي خلوت در سالهاي اولیه
گسترش بودیسم که تعداد پیروان آن اندك است ، غارها میباشد ، مکانی که امکان خلوت بودائیان را فراهم
–
١۴
میکند . اما در سالهاي بعد غارها کفاف عبادت همه بودائیان را نمی دهد ، به همین خاطر احتیاج به تعداد
بیشتري معبد است که این معابد را با استفاده از توده هاي حجیم سنگی بوجود می آورند . این توده هاي
حجیم در واقع الگوهایی هستند از غارهاي اولیه و یا به عبارتی ، در معابد بودایی تلاش شده که فضاي
خلوت و ساکت غار ، مجددا تًکرار شود .
از معروفترین معابدي که در این دوره ساخته میشود میتوان به معبد بوده گایا ، آشوکا و شیوا اشاره کرد .
غالب این بناها یا معابد ، کاملا سًنگی بوده و در ساخت آنها تا حد امکان از تندیس هاي کوچک و بزرگ
حیوانات مختلف استفاده شده است . تعدادي از معابد بودایی نیز همان غارهاي اولیه و محل عبادت بودا
بوده اند که بعدها درون این غارها را تراشیده اند و ابعاد آنها را گسترش داده اند .
از معروفترین معابد غاري میتوان از معبد کارلی و معبد آجانتا نام برد .
در غالب معابد بودایی ، مجسمه بودا نیز وجود دارد . مجسمه بودا را غالبا بًه صورت نشسته ودر حالی که
بودا مشغول عبادت است نمایش میدهند . در بسیاري از معابد ، بودا این کار را در زیر درخت انجیر هندي
انجام میداده ، به همین خاطر این درخت براي هندي ها مقدس تلقی میشود .
استوپا : بنایی است که براي قرار دادن خاکستر بزرگان بودایی یا هندو مورد استفاده قرار می گرفته .مشتمل
از یک تپه خاکی که محفظه اي یک اتاقی در زیرآن قرار داشته ودور تا دور این تپه را دیواري احاطه کرده
و روي آن نیز در پوشی سنگی قرار می گرفته . معروفترین استوپاي کشور هند استوپاي سانچی نامیده
میشود .
–  —
١۵
معماري اسلامیهند
از دوره مغول به بعد ، رفته رفته کشور هندوستان تحت تأثیر اسلام قرار می گیرد و بدین ترتیب ساخت
مسجد و معابد اسلامی در این کشور معمول می شود . اما براي ساخت آنها تا حد زیادي ، از معابد هندوها
الهام گرفته شده است .
یعنی ، مسجد توده اي است سنگی که براي تزئین ، توده سنگی را حجاري نموده اند .
معروفترین بناي هند تاج محل در آگرا است که تمامی آن را از سنگ مرمر سفید با گنبدي پیازي شکل
تراشیده اند .
تاج محل ، مروارید هند
در ایران، ساختن مزار یکی از شیوه هاي معمول براي بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم
اجتماعی یا کشوري بود که به ویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در
دوره گورکانیان هند که آنان را می توان در برخی زمینه ها وارث تیموریان دانست، به ساختن مزار براي
–
١۶
بزرگان به صورت بارزي توجه شد. در واقع، فرهنگ ساختن مزار و مقبره براي درگذشتگان توسط مسلمین
به هند راه یافته است. زیرا پیش از ورود مسلمانان به هند، بسیاري از هندي ها اجساد مردگان را می
سوزاندند و شیوه اي براي تجلیل بزرگان خود نداشتند. در این دوران، شماري مزار نیز براي بانوان دربار
ساخته شد که تاج محل یکی از آن ها به شمار می آید.
تاج محل آرامگاه ارجمند بانو ملقب به ممتاز محل، همسر محبوب پنجمین پادشاه گورکانی موسوم به شاه
جهان است. ممتاز محل در 1040 ه.ق. درگذشت و آرامگاه او میان سالهاي 1049 تا 1065 هجري قمري
برپا شد. امپراتور جایگاهی را در کنار رود جمنا برگزید. وي قصد داشت براي خود نیز آرامگاهی در کران
دیگر رود و برابر آن بسازد و این دو بنا را با پلی به یکدیگر متصل سازد به نشانه آنکه پیوند او و همسرش
از جریان زمان هم در می گذرد. قرار بود که بر خلاف نماي تاج محل که از مرمر سفید بود، آرامگاه شاه از
مرمر سیاه باشد. اما سرنوشت بر این شد که آرامگاه دوم هرگز برپا نشود و امپراتور در کنار همسرش آرام
گیرد.
–
١٧
هنگامی که ممتاز محل درگذشت، امپراتور داغدیده طراحان ، مهندسان و استادکاران را از هند ، ایران و
آسیاي مرکزي گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورد معماري مغولان اعظم گردید. در
آرامگاه تاج محل جملگی سنت هاي معماري آسیاي مرکزي، ایران و هند به طور هماهنگ و موزون تلفیق
یافته و بیشترین تأکید بر تناسبات هندسی عمارت شده است. این اثر داراي پیشینه هاي چندي از آرامگاه
همایون بوده است. وي که دومین امپراتور گورکانی هند بود به ایران تبعید شد. او در بازگشت به هند،
گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به همراه برد. بنا بر این شگفت انگیز نیست که تاج محل از الگوهاي
ایرانی و میراث معماري هندو بهره گرفته باشد.
120 ذراع * 141 و صفه دوم 120 * بناي آرامگاه برروي دو صفه روي هم قرار گرفته است. صفه اول 374
است. ساختمان مزار با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا هشت جنۀ نام
نوعی طرح معماري است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضاي مرکزي غالبا گنبدي
شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می کند.
در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است .
بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته، مسجدي است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده
است. در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که مهمانخانه مجموعه است و در همه
خصوصیات کالبدي مانند مسجد است به جز آنکه محراب ندارد و بر روي سنگفرش آن شکل جانماز
ایجاد نشده است.
– www.ircivil.ir پایگاه تخصصی عمران ایران —
١٨
در بالاي عمارت تاج محل، گنبد امرودي (گلابی) شکل قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از
روي صفه بیش از 50 متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد.
وجود چهار گنبد کوچک در چهار سوي گنبد اصلی، سنت و شیوه اي است که آن را در مقبره امیر
اسماعیل سامانی در بخارا می توان ملاحظه کرد. بنا بر این، خصوصیت مزبور را می توان از ویژگی هاي
معماري ایرانی دانست.
چهار منار در چهارگوشه صفه عمارت مزار وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماري گورکانی نسبت
داد. ساختن چهار منار در چهارگوشه یک عمارت در دوره تیموري رایج شد و در دوره گورکانی و به ویژه
در تاج محل، آنها را به صورت مستقل از ساختمان، در چهار گوشه صفه ساختند. وجود چهار منار در
گوشه هاي صفه موجب شکل گیري فضایی بصري - روانی شد که عمارت مزار در میان آن اهمیت ویژه
اي یافته است، زیرا افزون بر خصوصیات حجمی یگانه و ممتاز آن، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید


پوشانده اند، در حالی که سطح صفه اول و نیز مهمانخانه و مسجد واقع در دو سوي آن را با سنگ سرخ
پوشانیده اند. در جلوي عمارت آرامگاه، باغی مربع شکل ساخته شده است. مربع یکی از شکل هاي کامل
و به ویژه یکی از شکل هاي مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماري و شهري در ایران است. عرصه باغ
نیز با طرح چهارباغ که یکی از مهمترین الگوهاي طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. در این شیوه،
عرصه باغ توسط دو معبر متقاطع به چهار قسمت تقسیم می شد. هر یک از این چهار عرصه نیز دوباره به
چهار قسمت تقسیم می شد و این روند تا جاي ممکن ادامه می یافت و فضاي هر سطح با درختان و
گلهاي متنوع پوشانده می شد.
بخشی از تزئینات تاج محل - ترصیع سنگ هاي قیمتی بر مرمر سفید
دروازه با شکوه ورودي باغ و مزار با نام جلوخان ، در وسط جبهه متصل به باغ قرار گرفته است و طرحی
تقریبا مانند هشت بهشت اما به شکلی ساده دارد. جلوخان نوعی فضاي شهري به حساب می آید که غالبا
به عنوان فضایی رابط میان یک فضاي معماري و یک فضاي شهري مانند بازار، معبر یا میدان مورد استفاده
–

قرار می گرفته است. در طراحی مجموعه تاج محل، اصل سلسله مراتب (توجه به نحوه ترتیب، تنظیم و
استقرار عناصر بر اساس اهمیت معنوي و نمادین فضاها) مورد توجه بوده است.
در این مجموعه، حرکت شخصاز دنیوي ترین نماد (بازار) آغاز می شود و به اخروي ترین نماد مجموعه
(مزار) منتهی می شود. در این بین، میدان جلوخان فضایی رابط و برزخ گونه بین بازار و مزار (دنیا و
آخرت) است. حضور مزار در باغ را نیز می توان استعاره اي از حضور انسان در بهشت دانست. توجه به
اصول تقارن، مرکزیت و ریتم نیز از دیگر ویژگی هاي این مجموعه است که آن را این چنین ارزشمند
ساخته است.
در متون تاریخی به نام معمار این مجموعه اشاره نشده است اما در برخی از متن هاي متأخر، از شخصی به
نام استاد عیسی نام برده شده که بعضی او را اهل شیراز و عده اي وي را اهل استانبول دانسته اند. برخی از
و « استاد عیسی شیرازي نقشه نویس » پژوهشگران نیز به یک نسخه خطی اشاره کرده اند که در آن به
اشاره شده است. علاوه بر این، در برخی از متون به شخصی به نام استاد « امانت خان شیرازي طغرانویس »
احمد لاهوري اشاره شده است. هرچند که وجود یک معمار لاهوري در طراحی تاج محل به معنی فقدان
یک یا چند معمار ایرانی نیست. زیرا می توان اظهار داشت که طراحی و ساخت این مجموعه عظیم و با
شکوه، تنها توسط یک معمار صورت نپذیرفته است و به احتمال زیاد چند نفر معمار و عده کثیري هنرمند
در این کار مشارکت داشته اند.
–

غارهاي آجانتا:
این غارها علاوه بر آنکه جاي بزرگترین و با اهمیت ترین نقاشی هاي بودایی است با معبد کارلی یکسان
است. و از این نظر نمونه بارزي از معابد هند است . نیمی از این غارها معماري و نیمی دیگر به صورت
پیکر تراشی در غارهاي شماره 1 و 2 تالار اجتماعات بزرگی وجود دارد که سقف آن ها بصورت زیبا یی
کنده کاري و نقاشی شده و بر ستونهاي محکم بنا شده که در این ستونها در قسمت پایینی شکل چهار
گوش و در قسمت بالا مدور و به نوارهاي گل آزین شده اند .
–
٣۶
معبد غاري کارلی
معبد کارلی درون یک تپه خاکی خالی شده قرار گرفته است ، بطول تقریبی 38 متر و ارتفاع 14 متر داراي
یک صحن مرکزي و اصلی که در دو طرف این صحن ستون هاي عظیم با سرستون هاي زنان و مردان فیل
سوار تعبیه شده . این ستون هاي بزرگ به بخش انتهایی معبد که قسمت غلام گردش آن می باشد تاکید می
کند بر روي دیوار هاي این معبد زوج هاي مونث و مذکري بر سطوح نقش بسته اند که بیانگر حالت
خشک و ساکن استوپا می باشد .
–
۴١
موهنجودارو
ویرانه هاي شهر موهنجودارو در چهارصد کیلومتري شمال کراچی واقع است این اثر باستانی گواهی بر
عظمت تمدنی که از 5000 سال پیش در دره ایالت سند پاکستان شکوفا شد .
ویژگی ها:
خیابانهاي قسمت پایین شهر بصورت شطرنجی است در طرح ساختمانهاي منازل دو اصل بسیار مهم
رعایت شده است :
–
۴٢
-1 امنیت 2- آسایش
ضمنا براي رفت و آمد سنگین خیابانهاي اصلی معمولا طوري طراحی شده است که در اصلی ساختمان در
گذر هاي فرعی باز شود و نور و هوا از حیات خلوت تامین گردد . پنجره ها نیز از شبکه هاي سنگی یا
کاشی شکل ساخته شده است ضخامت دیوار ها در این شهر بیانگر دو طبقه بودن بناست . شبکه فاضلاب
که نقطه عطف معماري این شهر است طوري طراحی شده است که آي ب کثیف و اضافی بوسیله کانال
هاي کوچکتر به کانالهاي اصلی بزرگ در قسمت بیرونی شهر هدایت می شود . شهر موهنجو دارو بر روي
7 متر قرار گرفته است. اهداف شگفت انگیز تمدن موهنجودارو : - تپه اي مصنوعی به ارتفاع 14
9/27 سانتی متر . ×42/13 × 35/ -1 پیشرفت در زمینه استاندارد آجرهایی به ابعاد 6
-2 شبکه فاضلاب بر اساس اصول فنب و استاندارد .
-3 خانه هایی بر اساس نقشه و اندازه یکسان.
-4 برقراري عدالت اجتماعی با توجه به وضع ساختمان هاي شهر موهنجو دارو .
–  —
۴۴
معبد ماهابودي، قدیمیترین سازه خشتیشرق هند
معبد ماهابودي در بودا گایا و در مکانی واقع شده است که بودا، به روشنبینی دست یافت. بودا گایا در 96
کیلومتري پانتا در ایالت بیهار هندوستان واقع شده است. معبد فعلی یکی از نخستین معابد بودایی است که
تماما اًز خشت است. معبد ماهابودي از سال 2002 میلادي، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده
است.
معبد ماهابودي در بودا گایا و در مکانی واقع شده است که سیذارتا گائوتاما، ملقب به بودا، به روشنبینی
دست یافت. بودا گایا در 96 کیلومتري پانتا در ایالت بیهار هندوستان واقع شده است. معبد فعلی که قدمت
آن به قرن پنجم یا ششم میلادي بازمیگردد، یکی از نخستین معابد بودایی است که تماما اًز خشت ساخته
شده است. معبد ماهابودي از سال 2002 میلادي، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
–  پ
۴۵
بر اساس روایات تاریخی، در حدود سال 530 پیش از میلاد، سیذارتا گائوتاما که کاهنی سرگردان بود، به
کرانههاي پوشیده از درخت رودخانه فالگو در نزدیکی شهر گایا رسید. بر اساس متون بودایی، سیذارتا
گائوتاما در آن جا به حال مراقبه زیر یک درخت انجیر هندي (که بعدها به درخت بودا مشهور شد) نشست
و پس از سه روز و سه شب، به روشنبینی و پاسخ سئوالاتی که در جستجویش بود دست یافت. معبد
ماهابودي در این محل به یادبود این واقعه ساخته شد.
بودا هفت هفته آتی را در نقاط مختلفی در همان محدوده به حالت مراقبه و تفکر درباره تجربهاش گذراند.
مکانهاي خاصو متفاوتی در معبد ماهابودي وجود دارد که مرتبط با آئینها و رویدادهاي این هفت هفته
است:
 بودا هفته اول زیر درخت انجیر هندي به حال مراقبه نشست.
 طی هفته دوم، بودا بیوقفه ایستاد و به درخت انجیر هندي خیره ماند. در این محل گنبد انیمشلوکا، در
شمال شرقی معبد ماهابودي، به یادبود این واقعه ساخته شد. در این محل همچنین مجسمهاي از بودا با
چشمان خیره به درخت مقدس ساخته شده است.
 طی هفتههاي بعد بودا به قدم زدن میان محل گنبد انیمشلوکا و درخت مقدس پرداخت. بر اساس
افسانهها، در طول این مسیر که اکنون به مسیر گوهري شهرت دارد، گلهاي نیلوفر روئید.
در حدود سال 250 پیش از میلاد، یعنی حدود 250 سال پس از روشنبینی بودا، امپراتور آشوکا از بودا گایا
بازدید کرد و دستور ساخت یک معبد را در محل الهام بودا داد. آشوکا همچنین دستور نصب اورنگی
الماسنشان را در محل دقیق مراقبه بودا صادر کرد. به این ترتیب امپراتور آشوکا موسس معبد ماهابودي
–  —
۴۶
محسوب میشود. این معبد طی قرون آتی تخریب شد و در قرن پنج یا شش میلادي مورد بازسازي کلی
قرار گرفت.
با افول سلسلههاي حکومتی حامی بودیسم، این دین نیز رو به افول گذاشت و در دوره تهاجم مسلمانان به
رهبري محمدبنقاسم و نیز هونهاي سفید دین بودا و معبد ماهابودي به محاق رفت. اما با روي کار آمدن
سلسله امپراتوري پالا در شمال شرقی شبه قاره هند، بودیسم بار دیگر بین قرون هشتم و دوازدهم میلادي
رونق گرفت. اما پس از قرن دوازدهم و با غلبه هندوها بر سلسله پالا و نیز هجوم آتی مسلمانان، بودیسم
در هند تا حد زیادي از میان رفت و معبد ماهابودي متروکه و مخروبه شد.
در دهه 1880 میلادي، انگلیسیهاي حاکم بر هند بازسازي و مرمت معبد ماهابودي را زیر نظر سِر
الکساندر کانینگهام آغاز کرد. مدت کمی بعد از این، در سال 1891 ، رهبر بوداییان سريلانکا مبارزهاي را
براي بازگرداندن کنترل این معبد مقدس (که در این زمان هندوها کنترل این معبد را به دست داشتند) به
بوداییان آغاز کرد. بالاخره در سال 1949 کنترل معبد از رهبر محلی هندوها به حکومت ایالت بیهار منتقل
شد و حکومت بیهار نیز به نوبه خود کمیتهاي را براي مدیریت این معبد تشکیل داد. این کمیته از 9 عضو
تشکیل شده که اکثریت آنها، از جمله رئیس کمیته، باید مطابق قانون هندو باشند.
معبد ماهابودي تماما اًز خشت ساخته شده است و قدیمیترین سازه خشتی شرق هند محسوب میشود.
این معبد نمونهاي عالی از هنر خشتزنی و چینهبندي هندي محسوب میشود و تأثیر زیادي بر سنتهاي
معبد فعلی ماهابودي یکی از » ، معماري منطقه طی قرون آتی گذاشته است. بر اساس سند رسمی یونسکو
«. قدیمیترین و تأثیرگذارترین سازههاي خشتی منطقه است که قدمت آن به اواخر دوره گوپتا بازمیگردد
–   —
۴٧
برج مرکزي معبد ماهابودي 55 متر ارتفاع دارد و در قرن نوزدهم مورد بازسازي کلی قرار گرفته است. در
چهار گوشه برج مرکزي چهار برج کوچک ساخته شده است که از نظر فرم و سبک مشابه برج مرکزي
هستند.
در حال حاضر گذرگاهی مرمرین دور معبد کشیده شده است و نورپردازي زیبایی شبها معبد ماهابودي را
غرق در نور میکند. معبد بالایی در حال حاضر به مراقبه در سکوت اختصاصدارد و در آن به روي عموم
باز است. زمین نیز پوشیده از تختههاي نیایش است که بوداییان اروپایی، تبتی و آسیایی مراسم نیایش خود
را در سکوت روي آنها انجام میدهند. بوداییان از ملیتها و سنین مختلف در سه مسیر مختلف حول معبد
طواف میکنند یا زیر درختهاي اطراف معبد به حال مراقبه مینشینند. معبد ماهابودي علاوه بر
زیباییهایش براي پیروان دیگر ادیان، جایی است که هر یک از پیروان آئین بودا احساس راحتی و در خانه
بودن میکند.
– 
۴٨
استوپاها مانند اکثر ابنیه هندي بیش از یک عملکرد دارند این بناها به عنوان مکانی براي حفظ خاکستر
مردگان مقدس و پرستش ، نماد مرگ بودا یا نشانه آیین بودا است
– 
۴٩
استوپاي سانچی
معروفترین استوپاي هندي است در سمت جنوبی پلکانی دارد که به استوپا – ساقه گنبد به ارتفاع 6 متر –
منتهی میشود و دسترسی به یک راهروي باریک نرده دار در گرداگرد گنبد را میسر می سازد . ارتفاع گنبد
» از زمین 15 متر است . که از آجر ساخته شده است. در بالاي گنبد فضاي مربع شکل محصوري به نام
یا دکل نصب شده است . یاستی به چند چتر مزین « یاستی » قرار دارد که در وسط آن نیز یک « هارمیکا
شده است. درو تا دور محل بناي استوپا نرده سنگی گردي کشیده شده است که در چهار سمت شمالی،
شرقی ، جنوبی، غربی آن چهار دروازه دارد این دروازه هاي سنگی ظاهرا تقلیدي از فرم هاي چوبی کهن
دارد که معمولا مشخصه مدخل معابد خاور دور است.
–